Sự phát triển là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm sự phát triển

Sự phát triển là quá trình biến đổi tiến bộ có định hướng, thể hiện bằng sự chuyển đổi từ trạng thái thấp kém hơn sang trạng thái cao hơn về chất lượng, cấu trúc hoặc năng lực. Đây là một quá trình mang tính liên tục, không ngừng và có thể diễn ra ở nhiều cấp độ khác nhau – từ cấp độ cá nhân, tổ chức, đến cấp độ xã hội, quốc gia hoặc toàn cầu. Trong bất kỳ lĩnh vực nào, sự phát triển cũng phản ánh sự tiến hóa về tổ chức, khả năng vận hành hiệu quả hơn và khả năng thích ứng tốt hơn với môi trường thay đổi.

Trong sinh học, phát triển là quá trình tăng trưởng và phân hóa của cá thể sống từ hợp tử thành sinh vật trưởng thành, bao gồm cả tăng kích thước và sự hoàn thiện chức năng sinh lý. Trong kinh tế học, phát triển thể hiện bằng sự gia tăng năng lực sản xuất, thu nhập, chất lượng sống và sự bền vững của hệ thống kinh tế. Trong xã hội học và chính trị học, phát triển còn là sự mở rộng các quyền con người, công bằng xã hội và năng lực thể chế.

Một số đặc trưng phổ biến của quá trình phát triển gồm:

• Có định hướng và mục tiêu rõ ràng
• Liên tục và có tính kế thừa
• Kết hợp cả lượng và chất
• Chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố nội tại và ngoại cảnh

Khái niệm phát triển, do đó, không chỉ đề cập đến sự thay đổi, mà là sự thay đổi mang tính chất tích cực, nhằm đạt đến một trạng thái tối ưu hơn cho chủ thể hoặc hệ thống đang được xem xét.

Phân biệt giữa tăng trưởng và phát triển

Tăng trưởng và phát triển là hai thuật ngữ thường đi cùng nhau nhưng mang bản chất khác nhau. Tăng trưởng chủ yếu đề cập đến sự gia tăng về mặt số lượng, kích thước hoặc khối lượng. Trong khi đó, phát triển bao hàm cả yếu tố định lượng và định tính, phản ánh sự cải thiện trong cấu trúc, chức năng và hiệu suất tổng thể của hệ thống.

Ví dụ, trong kinh tế học, tăng trưởng kinh tế đề cập đến sự gia tăng sản lượng hoặc thu nhập (như GDP), còn phát triển kinh tế bao gồm tăng trưởng kèm theo cải thiện về phúc lợi xã hội, giảm nghèo, bình đẳng và môi trường sống. Một xã hội có thể đạt mức tăng trưởng cao nhưng vẫn không phát triển nếu mức sống người dân không được cải thiện tương xứng.

Bảng so sánh dưới đây nêu rõ một số điểm khác biệt cơ bản giữa hai khái niệm này:

Tiêu chí	Tăng trưởng	Phát triển
Bản chất	Thay đổi về số lượng, quy mô	Thay đổi toàn diện, bao gồm cả chất lượng
Phạm vi	Chủ yếu trong kinh tế và sinh học	Đa lĩnh vực: kinh tế, xã hội, tâm lý, sinh học
Đo lường	Chỉ tiêu đơn lẻ như GDP, chiều cao	Chỉ số tổng hợp như HDI, GNH, SPI
Tính chất	Có thể ngắn hạn, không bền vững	Hướng đến dài hạn, bền vững

Do đó, phát triển được xem là mục tiêu cao hơn và toàn diện hơn so với tăng trưởng, đặc biệt trong bối cảnh các quốc gia đang hướng đến phát triển bền vững.

Sự phát triển trong sinh học

Trong sinh học, phát triển là một chuỗi các quá trình phức tạp bắt đầu từ hợp tử (zygote) sau thụ tinh, dẫn đến hình thành cá thể trưởng thành với cấu trúc và chức năng hoàn chỉnh. Quá trình này bao gồm tăng trưởng tế bào, phân bào, biệt hóa mô và cơ quan, cũng như sự điều hòa nội tiết nhằm đảm bảo sự phối hợp nhịp nhàng giữa các hệ thống cơ thể.

Phát triển sinh học diễn ra theo từng giai đoạn rõ rệt:

• Giai đoạn phôi thai (embryonic stage)
• Giai đoạn trẻ sơ sinh và ấu thơ
• Giai đoạn thiếu niên và trưởng thành
• Giai đoạn lão hóa

Trong mỗi giai đoạn, tốc độ và cơ chế phát triển chịu ảnh hưởng của cả yếu tố nội sinh (gene, hormone) và yếu tố ngoại sinh (dinh dưỡng, môi trường, chăm sóc). Ví dụ, hormone tăng trưởng (GH) đóng vai trò quyết định trong giai đoạn tăng trưởng cơ thể, còn testosterone và estrogen ảnh hưởng đến sự phát triển giới tính thứ cấp trong tuổi dậy thì.

Một số yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển sinh học có thể được phân loại như sau:

Nhóm yếu tố	Ví dụ cụ thể
Di truyền	Các gene kiểm soát chiều cao, khả năng miễn dịch
Môi trường	Chế độ dinh dưỡng, điều kiện sống, môi trường độc hại
Nội tiết	Hormone tăng trưởng, tuyến giáp, insulin
Hành vi – xã hội	Sự quan tâm, tương tác xã hội, kích thích tâm lý

Sự phát triển trong kinh tế

Phát triển kinh tế là quá trình nâng cao năng suất lao động, mở rộng sản xuất, phân phối công bằng nguồn lực và cải thiện mức sống của người dân. Mục tiêu của phát triển kinh tế không chỉ là tăng thu nhập mà còn bao gồm giảm nghèo, giảm bất bình đẳng, bảo vệ môi trường và nâng cao năng lực thể chế.

Theo Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP), phát triển kinh tế bền vững bao gồm ba trụ cột: tăng trưởng kinh tế, công bằng xã hội và bền vững môi trường. Điều này phản ánh rõ trong hệ thống chỉ số HDI – chỉ số phát triển con người, kết hợp giữa tuổi thọ, giáo dục và thu nhập bình quân.

Các chỉ số kinh tế thường được sử dụng để đo lường phát triển gồm:

• GDP và GDP/người (đánh giá tăng trưởng sản xuất)
• HDI (Human Development Index – đo mức sống tổng hợp)
• Chỉ số Gini (đo mức độ bất bình đẳng thu nhập)
• Chỉ số nghèo đa chiều (MPI – Multidimensional Poverty Index)

Phát triển kinh tế đòi hỏi chính sách hiệu quả về đầu tư công, giáo dục, y tế, quản lý tài nguyên và chuyển giao công nghệ. Ngoài ra, tính minh bạch, ổn định chính trị và khả năng tiếp cận tín dụng cũng là những yếu tố cốt lõi để duy trì và thúc đẩy tăng trưởng đi kèm phát triển.

Sự phát triển trong tâm lý học

Trong tâm lý học, sự phát triển được hiểu là quá trình thay đổi và hoàn thiện dần về mặt nhận thức, cảm xúc, hành vi và nhân cách của con người từ khi sinh ra đến khi già đi. Sự phát triển tâm lý không diễn ra một cách ngẫu nhiên mà tuân theo các giai đoạn, chịu ảnh hưởng của yếu tố sinh học, môi trường và văn hóa xã hội.

Các lý thuyết phát triển nổi bật trong tâm lý học bao gồm:

• Thuyết phát triển nhận thức của Jean Piaget: Trẻ em trải qua bốn giai đoạn nhận thức chính: giai đoạn cảm giác – vận động (0–2 tuổi), tiền thao tác (2–7 tuổi), thao tác cụ thể (7–11 tuổi) và thao tác hình thức (trên 11 tuổi). Mỗi giai đoạn đi kèm sự xuất hiện của các khả năng tư duy mới.
• Lý thuyết phát triển tâm lý xã hội của Erik Erikson: Nhấn mạnh tám giai đoạn trong cuộc đời, mỗi giai đoạn có một “khủng hoảng phát triển” đặc thù cần giải quyết để đạt được sự ổn định về nhân cách, từ niềm tin cơ bản (ở trẻ sơ sinh) đến toàn vẹn bản thân (ở tuổi già).
• Lý thuyết phát triển văn hóa – xã hội của Lev Vygotsky: Nhấn mạnh vai trò của môi trường xã hội, ngôn ngữ và tương tác giữa người với người trong việc hình thành tư duy.

Những lý thuyết này đóng vai trò nền tảng trong việc xây dựng chương trình giáo dục, hỗ trợ trẻ có nhu cầu đặc biệt, và phát triển các công cụ can thiệp tâm lý ở các giai đoạn khác nhau của cuộc đời.

Sự phát triển xã hội

Phát triển xã hội là sự cải thiện đồng bộ trong các khía cạnh cấu trúc và chức năng của xã hội, nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống, mở rộng cơ hội và giảm bất bình đẳng cho mọi tầng lớp dân cư. Đây là một thành tố không thể tách rời của phát triển bền vững và bao trùm (inclusive development).

Các lĩnh vực cốt lõi của phát triển xã hội bao gồm:

• Tiếp cận giáo dục và y tế công bằng
• Giảm nghèo, thất nghiệp và phân biệt đối xử
• Bình đẳng giới và bảo vệ nhóm yếu thế
• Tham gia chính trị và xã hội
• Tăng cường vốn xã hội và lòng tin cộng đồng

Theo Chương trình nghị sự 2030 của Liên Hợp Quốc, nhiều mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) gắn liền với phát triển xã hội như SDG 1 (xóa nghèo), SDG 3 (sức khỏe tốt), SDG 4 (giáo dục chất lượng), SDG 5 (bình đẳng giới) và SDG 10 (giảm bất bình đẳng).

Phát triển xã hội đòi hỏi chính sách toàn diện, không phân biệt đối xử, khuyến khích sự tham gia của người dân và sử dụng nguồn lực công một cách minh bạch, hiệu quả.

Yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển

Sự phát triển của cá nhân, tổ chức hay quốc gia đều bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố phức hợp, bao gồm yếu tố tự nhiên, xã hội, chính trị, kinh tế và văn hóa. Các yếu tố này có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển tùy thuộc vào cách chúng được quản lý và khai thác.

Các yếu tố thường được phân loại thành:

Nhóm yếu tố	Ảnh hưởng tiêu biểu
Tự nhiên	Tài nguyên, khí hậu, địa lý, môi trường
Kinh tế	Đầu tư, năng suất, công nghệ, hạ tầng
Xã hội	Giáo dục, y tế, nhân khẩu học, đô thị hóa
Thể chế – chính trị	Chính sách công, pháp luật, tham nhũng, ổn định chính trị
Văn hóa	Giá trị truyền thống, niềm tin, hành vi tiêu dùng

Để đạt được phát triển toàn diện, cần có sự kết hợp và điều phối hiệu quả giữa các yếu tố này, trong đó con người được coi là trung tâm và động lực của phát triển.

Tiêu chí đánh giá sự phát triển

Đo lường phát triển là một nhiệm vụ quan trọng nhằm đánh giá tiến độ, hiệu quả và mức độ bao trùm của quá trình phát triển. Các chỉ số truyền thống như GDP ngày càng bộc lộ hạn chế khi chỉ phản ánh khía cạnh kinh tế, bỏ qua yếu tố con người, môi trường và sự công bằng.

Do đó, nhiều chỉ số phát triển tổng hợp đã được thiết lập:

• Human Development Index (HDI): kết hợp tuổi thọ, giáo dục và thu nhập
• Gross National Happiness (GNH): do Bhutan phát triển, bao gồm sức khỏe, giáo dục, môi trường, quản trị...
• Environmental Performance Index (EPI): đánh giá hiệu quả bảo vệ môi trường của một quốc gia
• Social Progress Index (SPI): đo lường kết quả xã hội độc lập với tăng trưởng kinh tế

Sử dụng các chỉ số này giúp định hình chính sách phát triển theo hướng bền vững, lấy con người làm trung tâm thay vì chỉ tập trung vào sản lượng và tài chính.

Sự phát triển bền vững

Phát triển bền vững là mô hình phát triển nhằm thỏa mãn nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng đáp ứng nhu cầu của thế hệ tương lai. Khái niệm này được khởi xướng trong Báo cáo Brundtland năm 1987 và chính thức trở thành định hướng toàn cầu thông qua các chương trình của Liên Hợp Quốc.

Phát triển bền vững dựa trên ba trụ cột:

• Kinh tế: tăng trưởng đi kèm hiệu quả và công bằng phân phối
• Xã hội: công bằng, bao trùm và nâng cao chất lượng sống
• Môi trường: bảo tồn tài nguyên, giảm ô nhiễm và thích ứng biến đổi khí hậu

Để hiện thực hóa mô hình này, các quốc gia cần:

1. Xây dựng chiến lược phát triển quốc gia phù hợp với SDGs
2. Thúc đẩy kinh tế tuần hoàn và năng lượng tái tạo
3. Ưu tiên giáo dục, y tế và nâng cao năng lực thể chế
4. Đảm bảo sự tham gia của cộng đồng và minh bạch hóa chính sách

Phát triển bền vững không chỉ là mục tiêu mà còn là phương pháp tiếp cận mới trong hoạch định chính sách, giúp nhân loại tránh những khủng hoảng về môi trường, xã hội và kinh tế trong tương lai.

Tài liệu tham khảo

1. United Nations Development Programme (UNDP). Human Development Reports. https://hdr.undp.org/
2. World Bank. Understanding Poverty and Development. https://www.worldbank.org/en/topic/poverty
3. OECD. Measuring Well-being and Progress. https://www.oecd.org/statistics/measuring-well-being-and-progress.htm
4. United Nations. Sustainable Development Goals. https://sdgs.un.org/goals
5. World Health Organization (WHO). Social Determinants of Health. https://www.who.int/health-topics/social-determinants-of-health